Wypalenie zawodowe - przyczyny i skutki

Czy wiesz, że...

Wypalenie zawodowe najczęściej dotyka osoby mocno emocjonalnie i osobowościowo zaangażowane we własną pracę? Najczęściej dotyka nowych pracowników w 4-5 roku od rozpoczęcia pracy zawodowej. Jest to czas, w którym osoby mocno zaangażowane zaczynają tracić wszelkie złudzenia dotyczące wizji własnej pracy. Powoli opada kurtyna idealizowania zawodu i pojawia się zderzenie z szarą, przygnębiającą rzeczywistością. Rozpoczyna się proces wypalania.

Pojęcie wypalenia zawodowego pojawiło się w terminologii psychologicznej w latach 70-tych XX w. za sprawą psychiatry Herberta Freudenbergera, oraz równolegle i niezależnie za sprawą psycholog społecznej Christiny Maslach. Od tego czasu obserwuje się stały wzrost zainteresowania tą problematyką co owocuje głębszym rozumieniem zjawiska. Badania dowodzą, że syndrom wypalenia zawodowego może dotykać różnych grup zawodowych, jednak najczęściej dotyczy on zawodów w których występuje częsty i bliski kontakt z innymi ludźmi. Najczęściej badanymi grupami zawodowymi były pielęgniarki, pracownicy ratownictwa i hospicjów, nauczyciele i wychowawcy, pracownicy socjalni, terapeuci i lekarze (Sęk, 2007).

Terminem wypalenie zawodowe określa się stan wyczerpania emocjonalnego, fizycznego i duchowego jednostki, przejawiający się zmniejszonym zainteresowaniem pracą, obniżoną aktywnością, oraz brakiem satysfakcji z wykonywanych czynności zawodowych. Zwykle towarzyszy mu obniżone poczucie dokonań osobistych, nadmierna samokrytyka, utrata motywacji i wiary, niejednokrotnie poczucie bezsensu i chęć ucieczki czy też zaniechania pracy (Sęk, 2007). Wypalenie zawodowe jest procesem złożonym i długotrwałym. Wyróżnia się dwa rodzaje wypalenia:

• wypalenie aktywne - wywołane przez wydarzenia i czynniki zewnętrzne do których zaliczyć można warunki pracy, zwłaszcza nadmierne obciążenie obowiązkami i czynniki instytucjonalne, oraz
• wypalenie bierne - które jest związane z wewnętrznymi reakcjami organizmu na wyżej wymienione przyczyny.

Wypalenie zawodowe należy zatem traktować jako funkcję braku efektywności zawodowej przy jednoczesnym braku możliwości zastosowania skutecznej strategii radzenia sobie ze stresem zawodowym. Przyczyn stresu należy szukać na trzech płaszczyznach:

• indywidualnej,
• interpersonalnej,
• organizacyjnej.

Wymienia się wiele czynników zespołu wypalenia zawodowego. Do najistotniejszych zaliczyć można ciężkie warunki pracy i złą organizację, brak emocjonalnych gratyfikacji, nierealistyczne oczekiwania zawodowe, brak wsparcia społecznego oraz niezadowalające zarobki. Istotne są również cechy pracującego do których zaliczyć można emocjonalne braki w życiu osobistym, które pracownik stara się zrekompensować poprzez pracę, co może prowadzić do zacierania się granic między życiem zawodowym a życiem prywatnym, oraz między pracą a wypoczynkiem (Sęk, 2007).

Proces wypalania się następuje skrycie i nie jest rozpoznawany przez osobę której dotyczy. Na początku pojawia się zmęczenie, napięcie, drażliwość, hiperaktywność na zmianę z oznakami wyczerpania psychofizycznego. Z czasem dołącza się utrata energii, zniechęcenie i objawy depresji, dotyczące jedynie sytuacji zawodowej. Później pojawiają się oznaki nadmiernego dystansowania się, ograniczania się do czynności instrumentalnych, wyłączania się z kontaktu interpersonalnego i zaangażowania. Wreszcie pojawia się depersonalizacja, upokarzanie i etykietowanie swoich podopiecznych.

Zaś głównymi przejawami wypalenia wg Maslach (1986) w stadium pełnego rozwoju są:

• Wyczerpanie emocjonalne - objawiające się zniechęceniem do pracy, stałym napięciem psychofizycznym, drażliwością i konfliktowością.
• Depersonalizacja - to ograniczenie się do formalnych kontaktów międzyludzkich, unikanie relacji wymagających zaangażowania emocjonalnego, przedmiotowe traktowanie innych ludzi, ignorowanie ich potrzeb, obojętność i brak szacunku.
• Obniżenie potrzeby osobistych sukcesów - często związane z zawodowym rozczarowaniem i przeświadczeniem o braku własnej kompetencji.

Często wśród objawów wypalenia pojawia się: apatia, zachowania unikające, cynizm, sarkazm, objawy somatyczne, absencje w pracy, sztywne trzymanie się przepisów zawodowych, wypadki przy pracy (Porczyk, 2007).

Chociaż pokrewnymi pojęciami wypalenia są: stres, alienacja, depresja, nerwica egzystencjalna i zmęczenie, to jednak samo wypalenie zasadniczo różni się od nich. Wypalenie stanowi zawsze końcowy wynik procesu utraty złudzeń co do możliwości znalezienia sensu życia w pracy zawodowej, jest zjawiskiem bardziej specyficznym niż ogólnym i dotyka tylko te osoby, które zaczęły pracować w swych zawodach z oczekiwaniem czerpania poczucia sensu życia w pracy zawodowej. Podczas gdy depresja, alienacja i kryzys egzystencjalny są doświadczeniami ogólnymi i całościowymi, wpływającymi na wszystkie aspekty życia danej osoby, to wypalenie jest charakterystyczne tylko dla osób pracujących w sytuacjach emocjonalnie obciążających w pracy z innymi ludźmi, co stanowi jego specyfikę.

Za główną przyczynę wypalenia zawodowego podaje się stres w miejscu pracy (Sęk, 2007).

Gdy rozpoczyna się proces wypalania, słabnie motywacja do pracy, która zwykle u tych osób obejmuje chęć odniesienia sukcesu, posiadania istotnego wpływu, czy chęć bycia docenianym oraz polega na wyidealizowanym obrazie własnej pracy. W wyniku słabnącej motywacji do pracy pojawia się pętla ujemnego sprzężenia zwrotnego, powodująca stopniowe i powolne wypalanie doprowadzając ludzi do „pogorzeliska”. Skutkami końcowymi jest rezygnacja z danej pracy lub nawet odejście z zawodu. Kiedy osoby o wysokim poziomie motywacji znajdą się we wspierającym środowisku pracy, mogą osiągać swe cele i spełniać oczekiwania, niestety nie zawsze tak się dzieje. (Sęk, 2007).

Wypalenie zawodowe związane jest z następującymi cechami pracy: nadmierny zakres obowiązków, przeciążenie, ciężar decyzji, poczucie winy z powodu niezapewnienia wystarczającej pomocy, naciski środowiskowe, naciski biurokratyczne, kłopoty administracyjne, nadmierne obciążenie obowiązkami społecznymi, sprzeczne wymagania. Oznacza to, że są to główne czynniki prowadzące do powstawania wypalenia zawodowego. Jak im przeciwdziałać? Istnieje szereg czynników pracy, które zapobiegają tej chorobie, należą do nich: autonomia, różnorodność, efektywność środków, wpływ na politykę instytucji, stosunki w pracy, wsparcie społeczne, informacje zwrotne a przede wszystkim poczucie sukcesu, możliwość wyrażenia siebie w pracy i uznanie za wykonaną pracę.

Mając więc na uwadze powyższe czynniki, warto podejmować walkę przed skutkami wypalenia zarówno na poziomie indywidualnym jak i organizacyjnym.

autor: Psycholog - Beata Kuchnik

Literatura:

• Dudek, B. (2004), Ochrona zdrowia pracowników przed skutkami stresu zawodowego., Łódź: Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera.
• Farber, B. (1993), A critical perspective on burnout. [W:] Stress and burnout in the human service profession. New York: Pergamon Press.
• Heszen-Niejodek, I. (1996), Styl radzenia sobie ze stresem jako indywidualna zmienna wpływająca na funkcjonowanie w sytuacji stresowej. [W:] J. Strelau (red.). Osobowość a ekstremalny stres. Warszawa: GWP.
• Maslach, C., Jackson, S. (1986), Maslach Burnout Inventory. Manual (wyd. 2.), Palo Alto: Consulting Psychologists Press.
• Pines, A., Aronson, E., Kafry, D. (1981), Burnout: From tedium to personal growth. New York: Free Press
• Porczyk, S. (2007), Zespół wypalenia zawodowego. Publikacja www.
• Sęk, H. (2001), Zdrowie- stres- zasoby. Poznań: Wydawnictw Fundacji Humaniora.
• Sęk, H. (2007), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.